زبان فارسی وهویت ایرانی گفت‌وگو با دکتر نگار داوری‌اردکانی

حسن‌زاده: در گام نخست می ‌خواهم  این پرسش را با شما مطرح  کنم که به  قول شاهرخ مسکوب، میان هویت ایرانیان و زبان فارسی رابطه‌ای عمیق وجود دارد. این امر نه تنها در تجلی آثاری  چون شاهنامه آشکار است که حتی در دوره مشروطه تلاش بر تعریف هویت از طریق زبان و ترجمه متون کهن قرار گرفت. آیا این امر  تنها مختص ایرانیان است یا ملت‌های دیگر نیز از چنین بعدی از کلامی‌بودن هویت برخوردارند و اصولا این کلامی‌بودن هویت چه تاثیراتی بر تعریف هویت ایرانی در مقایسه با سایر ملل می‌نهد؟

داوری اردکانی:  خیلی خوشحالم که بحث هویت و زبان فارسی را با ذکر نظرگاه مسکوب آغاز کردید. به نظر من تصویری که مسکوب از چگونگی لانه‌گزینی هویت در زبان فارسی و همینطور از سیر اعتلای جایگاه زبان فارسی به عنوان نماد هویت ایرانی به دست می‌دهد، تصویر منحصر به فرد و دقیقی است که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است. اول اینکه مسکوب علیرغم دیگر محققان که رابطه زبان و هویت ملی را قطعی و برای تمامی زبان‌ها یکسان تلقی می‌کنند، موضوع را با نگاه پرسشگرانه طرح می‌کند. یعنی مسکوب این پرسش بنیادین را مطرح می‌کند که چرا زبان فارسی برای ایرانیان جایگاه هویتی پیدا کرد؟ پیش فرض این پرسش این است که همه زبان‌ها برای گویشورانشان، جایگاه هویتی ندارند و به نظر من دقیقا همینطور است و بعدا به این موضوع بازخواهم گشت. توجیه مسکوب از جایگاه استوار زبان فارسی در هویت ایرانی چنین است: او می‌گوید ایرانیان زمانی که با میل و اختیار خود اسلام را پذیرفتند، از تمدن بزرگ خود نگسسته بودند. آن‌ها مایل بودند در عین پذیرش اسلام، مولفه‌های تمدنی خود را حفظ نمایند. این در حالی بود که برخی از این مظاهر تمدنی مانند نقاشی، مجسمه‌سازی و موسیقی و … با اسلام سازگاری نداشتند، بنابراین ایرانیان در جستجویی خردمندانه برای واردکردن تمدن بزرگ خود در اسلام، به ریسمان زبان فارسی متمسک شدند و اینگونه بود که فارسی برای دو تا سه قرن به بیان زبانشناسی اجتماعی به عنوان لایه‌ای زیرین (substratum) صرفا زبان توده مردم بود. این زبان با توجه به نقشی هویت‌سازی که به آن داده شده بود، به تدریج جایگاه ویژه‌ای در نگرش مردم یافت و به همین دلیل به مرور توانست جایگاه خود در لایه زیرین را به لایه زبرین(suprastratum) تغییر دهد. به قول شیفمن آنچه معمولا آینده زبان‌ها را تعیین می‌کند، نگرش‌های مردم است و نه خواست سیاستمداران.

بقیه این گفت‌وگو را در کتاب زیر که به زودی از سوی انتشارات جیجون منتشر می‌شود، مطالعه فرمایید:

ایران، جهان آستانه‌ای

پرسش از اسطوره، قدرت و تابو

مجموعه گفت‌و‌گوهای انسان‌شناختی

علیرضا حسن‌زاده

منبع: سایت انسان‌شناسی ایرانی: http://iraniananthropologist.ir/fa/زبان-فارسی-وهویت-ایرانی-گفت-و-گو-با-دکتر/