خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)؛ محسن زینالعابدینی، عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی، اخیرا در جریان یک سفر هشت‌روزه، برای ارائه یک مقاله در کنفرانس IBBY (دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان) به روسیه رفته بود. این سفر بهانه‌ای شد تا از مشاهداتش درباره تجربه‌های موفق این کشور در حوزه کتابخانه‌ای و مطالعه کتاب بپرسیم.
به گفته او، روس‌ها روزانه 25 دقیقه کتاب مطالعه می‌کنند. زینالعابدینی از برخورد عجیب مردم روسیه با کرونا خبر داد؛ کشوری که با کمال تعجب در آن از قرنطینه 10 روزه مسافران خبری نیست و فقط برای سفر به این کشور باید تست منفی کرونا ارائه کرد.
در ادامه بخوانید:
درباره سفرتان به روسیه برایم بگویید؟ در جریان سفر به روسیه از کدام مراکز فرهنگی روسیه بازید کردید؟
من در این هشت روز در شهر مسکو اقامت داشتم و در این سفر از کتابخانه دولتی روسیه در مسکو، کتابخانه ادبیات خارجی روسیه و همچنین کتابخانه دولتی کودکان که بزرگترین کتابخانه ادبیات کودک و نوجوان در این کشور است و به نوعی کتابخانه ملی کودکان محسوب می‌شود، بازدید کردم. همچنین در این سفر از انتشارات صدرا، وابسته به بنیاد ابن‌سینا (ناشر کتابهای مطالعات اسلامی و ایرانی به زبان روسی) و کتاب‌فروشی بیبلیو گلوبوس (Biblio Globus) بزرگترین کتاب‌فروشی اروپا و یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌فروشی‌های روسیه بازدید کردم. لازم به ذکر است که کنفرانس IBBY در کتابخانه دولتی کودکان برگزارشد.
کرونا تا چه‌اندازه فرهنگ مطالعه روس‌ها را تحت تاثیر قرار داده بود؟
شاید برایتان جالب باشد که بگویم در روسیه مردم اصلا توجهی به کرونا نداشتند؛ یعنی مردم اکثرا از ماسک استفاده نمی‌کردند و فاصله اجتماعی برایشان اهمیتی نداشت. جالب است بدانید، بخشی از جمعیت روسیه حتی از واکسن با وجود تعیین جایزه تزریق، استقبال نکرده‌اند. در روسیه زندگی عادی در جریان است. کرونا در ابعاد کلی بر زندگی مردم تاثیر گذاشته است؛ البته من زندگی قبل از کرونای آنها را ندیده‌ام تا قضاوت کنم اما اینکه بگوییم پروتکل‌ها در این کشور، شدید اجرا می‌شود؛ اصلا این طور نیست. با این مقدمه می‌توان فهمید که کتابخانه‌ها هم تحت تاثیرکرونا قرار نگرفتند.
کتابخانه‌ها در روسیه از نظر معماری و نرم‌افزاری چه تفاوت‌هایی با ایران دارد؟
کتابخانه‌ها در روسیه مکان‌هایی معمولی نیستند و بسیار باشکوه ساخته می‌شوند و در محل‌های مهمی واقع شده‌اند. این کتابخانه‌ها قصرهایی هستند که دارای معماری ویژه‌ای هستند، به‌طوری که سقف‌های بلند، گچبری‌ها و تزیینات زیبا، رنگ آمیزهای خاص و لوسرهای بزرگ و آنچنانی دارند. این کتابخانه‌ها سالن‌های مطالعه مجهزی دارند که بسیار زیبا هستند و همین توجه و طراحی در حوزه ساخت سالن‌های مطالعه نشان می‌دهد تا چه اندازه این جایگاه در محل کتابخانه‌ها مهم‌اند. نکته دیگر این است که در کتابخانه‌های روسیه؛ شیوه مدیریت سنتی کتابخانه منسوخ نشده است. به عنوان مثال؛ در این کتابخانه‌ها علاوه بر این که فناوری دیجیتالی پیشرفت‌های زیادی داشته و بخش کتابهای دیجیتالی و الکترونیکی در کتابخانه‌های این کشور رشد چشمگیری داشته‌اند؛ اما هنوز به اداره سنتی کتابخانه‌ها اهمیت داده می‌شود. به عنوان مثال در این زمینه می‌توان به استفاده از برگه‌دان‌ها اشاره کرد که هنوز هم در کتابخانه‌های روسیه مفصل از آنها استفاده می‌شود و این بخش سنتی هنوز حذف نشده است. مورد دیگر اهتمام این کشور به تاسیس کتابخانه‌های تخصصی است. یعنی این کشور در کنار فعالیت کتابخانه‌های عمومی به ساخت کتابخانه‌های تخصصی بر اساس نیازهای مختلف افراد جامعه اهمیت می‌دهد و نسبت به ساخت این مکان اقدام می‌کند.
کتابخانه‌ها در روسیه از چه رده‌بندی استفاده می‌کنند؟
رده‌بندی کتابخانه‌های روسیه دیوئی است. نکته دیگری که درباره مدیریت کتابخانه‌ها در روسیه باید گفت این است که در کتابخانه‌های روسیه ابزارها و کارکردها بسیار مهم هستند؛ یعنی اگر ابزاری در کتابخانه ای کار می‌کند آن را لزوما تغییر نمی‌دهند و و به فکر جایگزینی آن نیستند.
کتابخانه‌های روسیه چه موفقیت‌هایی در زمینه اداره کتابخانه و شیوه کتابداری داشتند؟
یکی از مسائل مهمی که در ارتباط با کتابخانه‌ها اهمیت دارد میزان دسترسی به منابع و استفاده کتابخانه‌ها از طریق عضویت است. در واقع باید کاری کرد تا مانند تمام کتابخانه‌های دنیا ؛مدت زمان عضویت تا استفاده از منابع بسیار کوتاه شود. .مثلا در کتابخانه‌های ما برای عضویت باید کلی کپی از شناسنامه ، مدرک تحصیلی و مدارک دیگر تهیه کرد و هزینه ای پرداخت شود تا کارت عضویت بعد از گذشت زمانی مشخص، صادر شود. اما در اکثر کتابخانه‌های دنیا با ارائه پاسپورت، کارت کتابخانه برای فرد صادر می‌شود و فرد می‌تواند همان موقع از کتابخانه استفاده کرد. البته ممکن است محدودیت استفاده، مانند امانت کتاب را همان موقع داشته باشیم اما می‌توانیم از خدمات و فضای کتابخانه در محل استفاده کنیم. این راهکار می‌تواند در شیوه استفاده از کتابخانه‌ها در ایران رعایت شود.
کتابخانه‌های روسیه چه ویژگی‌ها و ظرفیت‌های مثبت دیگر داشتند؟
این موضوع را باید به خاطر داشت که کتابخانه‌ها فقط محل نگهداری کتاب و جمع آوری آنها نیستند و نکته‌ای که در این بین اهمیت دارد این است که بخش خدمات و تسهیلات در یک کتابخانه برای جلب رضایت مخاطبان بسیار اهمیت دارد و افراد از این طریق می‌توانند راحت‌تر به کتابخانه دسترسی پیدا کنند. به هر حال باید توجه داشت که برای توسعه فعالیت‌های کتابخانه‌ای، دولت‌ها باید سرمایه‌گذاری کنند؛ یعنی کتابخانه محل کسب درآمد نیست اما دولت‌ها می‌توانند با سرمایه گذاری در بخش کتابخانه‌ها، فرهنگ مطالعه مردم را افزایش بدهد و تنها دراین صورت است که می‌توانیم به یک توسعه پایدار فرهنگی در سطح جامعه برسیم. مورد دیگر این که فرهنگ کتابخوانی در ایران باید از سطح شعار و معرفی صرف کتاب فاصله بگیرد و نتیجه آن در جامعه ملموس احساس شود، برای این مهم باید همه قشرها حتما کتابخوان باشند نه صرفا معرفی کننده، برای رسیدن به فرهنگ مطالعه درست باید این فرهنگ را از سطح مهد کودک‌ها و مدارس پایه ریزی کرد یعنی معلم خود کتاب بخواند و آن را در کلاس با دانش آموزانش به اشتراک بگذارد و زنگ کتابخوانی و قصه‌گویی در مدارس ایجاد شود و البته جدی گرفته شود تا کودکان و نوجونان با کتاب عجین شوند. در واقع کتاب را یک کالای جانبی و بعضا لوکس نباشد.
کتابخانه‌های روسیه از نظر رتبه‌بندی در چه جایگاهی قرار دارند؟
من البته آماری از رتبه‌بندی و جایگاه همه کتابخانه‌های روسیه ندارم اما کتابخانه دولتی روسیه که در مسکو قرار دارد و من از آن بازید کردم دومین کتابخانه جهان بعد از کتابخانه کنگره ملی آمریکاست. البته روسیه جزء کشورهایی است که سرانه مطالعه بالایی دارد و به همین نسبت کتابخانه‌های آنها هم در رتبه و جایگاه خوبی در جهان قرار دارند.
آمار سرانه مطالعه تا چه‌اندازه در روسیه درست و قابل اتکا است؟
البته آمار سرانه مطالعه در روسیه و بحث این که از سوی کدام منبع معتبر تهیه می‌شود یک بحث است واین موضوع که سرانه مطالعه چه تاثیری از نظر فرهنگی و کمی و کیفی در زندگی مردم دارد مبحث دیگری است. در واقع همانطور که در مورد همه کشورها آمار و ارقام مختلفی از سرانه مطالعه ارائه می‌شود این امر درباره روسیه هم صدق پیدا می‌کند اما منطقی‌ترین روش استناد این است که این آمار بر اساس آمارهای فرهنگی روسیه مطرح شدند. من برای ارائه سرانه مطالعه کشور روسیه به دو کتابی که در این‌باره خواندم، استناد می‌کنم. دو کتاب به نام‌های «فرهنگ کتاب و کتابخوانی در روسیه» و همچنین اثری با نام «کتابی درباره کتاب و بر اساس مجموعه این اطلاعات؛ می‌توان گفت 59 درصد مردم روسیه حداقل هفته‌ای یک کتاب می‌خوانند اگر میزان مطالعه هر کتاب را 3 ساعت در نظر بگیریم هر فرد روس به‌طور متوسط در روز 25 دقیقه کتاب می‌خواند که حدودا هفته‌ای 175 دقیقه است که معادل دو ساعت و 30 دقیقه در هفته است و این میزان سرانه مطالعه بر اساس این محاسبات؛ منطقی به‌نظر می‌رسد.
روسیه برای بازید از کتابخانه‌ها و ترغیب کودکان و نوجوانان چه راهکاری را در نظر گرفته است؟
مساله اصلی ارزش گذاشتن به کتاب و فرهنگ است و باید این مساله را به یاد داشته باشید که عناصر فرهنگی مانند کتاب باعث رشد شتاب‌دهنده در جامعه می‌شوند. یک جامعه مدرن و پیشرفته نمی‌تواند فقط روی مسائل اقتصادی و سیاسی سرمایه‌گذاری کند؛ بلکه باید مساله مطالعه و فرهنگ کتابخوانی را هم مدیریت کند. روسیه بعد از فروپاشی شوروی سابق متوجه شد برای تبدیل شدن به یک کشور مدرن و پیشرفته باید روی افراد در حال آموزش یعنی افرادی که در مهدکودک‌ها و مدارس در حال آموزش دیدن هستند، سرمایه‌گذاری کرد. به همین دلیل روس‌ها روی فرهنگ کتابخوانی کودک از جمله انتشار کتاب برای این گروه؛ سرمایه‌گذاری جدی کردند. توجه به بخش کودک و نوجوان در این کشور بسیار مهم و جدی است، تا آن‌جا که یک کارتی به نام کارت فرهنگی به کودکان و نوجوانان می‌دهند و آنها می‌توانند تا سن 25 سالگی با این کارت فرهنگی هفت هزار رویداد یا مکان فرهنگی را عضو شوند، بازید کنند یا بر اساس علاقه خودشان از آن استفاده کنند. به عنوان مثال می‌توانند با این کارت به کتابخانه تئاتر یا سینما بروند و بر اساس علاقه‌مندی خودشان در حوزه فرهنگ از این کارت استفاده کنند .این کارت با مراکز مختلف فرهنگی قرارداد دارد و از سویی دیگر بخش مهمی از این کارت برای فرهنگ دسترسی به کتاب و خرید آن از سوی کودکان و نوجوانان در نظر گرفته شده است که میزان دسترسی و خرید کتاب از سوی این گروه را تسهیل می‌کند.