نوسازی، ابعاد و پیامدهای متعددی دارد که تحول در جایگاه اجتماعی زنان یکی از این ابعاد و پیامدها است. در این مقاله مواجهه‌ی نهاد رسمی دین (روحانیت) با نوسازی حول محور مشخص تحول در جایگاه اجتماعی زنان در برهۀ زمانی یک سده جاری شمسی (۱۴۰۰-۱۳۰۰) مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و تقاطع و تعاطی دو روند تحولی موضوع اصلی بحث و بررسی را تشکیل می‌دهد: (۱) روند تحول در شبکه هنجارها، کنش‌ها و مواضع روحانیت؛ (۲) روند تحول در جایگاه اجتماعی زنان. مسئله اصلی از این قرار است که کدام روندهای غیرتحولی در نهاد رسمی دین موجب مقاومت در مقابل توسعۀ جایگاه اجتماعی زنان شده و محتملا به بروز تضادهای اجتماعی می‌انجامد و کدام روندهای تحولی در نهاد رسمی دین موجب تسهیل در توسعۀ جایگاه اجتماعی زنان می‌شود؟
برای بررسی هر یک از این دو روند از تحلیل داده‌های ثانوی در مورد تغییر ابعاد مختلف جایگاه اجتماعی زنان و تحلیل محتوای کیفی در مورد شبکه هنجارها، کنش‌ها و مواضع روحانیت استفاده شده است.
تحول درجایگاه اجتماعی زنان با شاخص‌های چهارگانۀ تحصیلات، مشارکت اقتصادی، مشارکت سیاسی و مشارکت ورزشی زنان مورد بررسی قرار گرفته است. روندهای کلان نهاد رسمی دین در مواجهه با نوسازی و با تاکید بر جایگاه اجتماعی زنان نیز ذیل هفت روند شامل روند پویایی نسبی در شبکه هنجارهای اخلاقی ـ اجتماعی، روند سکون و ایستایی در شبکه هنجارهای فقهی، روند گسست و عدم انطباق شبکه هنجاری و شبکه مواضع و کنش‌های روحانیت، روند انسجام و وحدت شبکه هنجاری و شبکه مواضع و کنش‌های روحانیت، روند تکوین نوگرایی حوزوی، روند تقویت هویت‌گرایی جریان اصلی روحانیت و روند تکوین مصلحت‌گرایی فقهی مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. از هفت روند اخیر سه روند خصلت تسهیل‌گر و تعاملی در نسبت با توسعۀ جایگاه اجتماعی زنان دارد و سه روند نیز خصلت غیرتسهیل‌گر و تقابلی در نسبت با توسعۀ جایگاه اجتماعی زنان دارند و یک روند نیز هم سویۀ تعاملی و هم سویۀ تقابلی از خود بروز می‌دهد.
شبکه هنجارهای فقهی جریان اصلی روحانیت در مسائل زنان با نوعی ایستایی و ثبات مطلق مواجه بوده و شبکه هنجارهای اخلاقی ـ اجتماعی روحانیت در مسائل مربوط به زنان نیز با مقاومت و ثبات نسبی همراه بوده‌اند. در مقابل، جایگاه اجتماعی زنان در ایران روندی مستمر و پیوسته به سمت توسعه‌ی مشارکت در ابعاد مختلف را طی کرده است. ناسازگاری در سیر تحولی این دو روند می‌تواند عامل بنیادی بروز گونه‌ای تضاد هنجاری باشد.
واژگان کلیدی: نوسازی، جایگاه اجتماعی زنان، نهاد روحانیت، مصلحت‌گرایی فقهی، شبکه هنجاری
Keywords: modernization, women’s social position, clerical institution, discretionary jurisprudence, network of norms.
- مقاله ارائه‌شده به پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران
- نویسنده: کمال رضوی
