کتاب

فوکو و انقلاب ایران

آگوست کنت زمانی گفته بود که بهترین زمان برای کشف و سنجش قوانین پویایی اجتماعی، مواقع «بروز اختلال در هیات اجتماعی» یک جامعه است. حدود یک سده بعد از طرح این گزاره، نظریه‌پرداز فرانسوی، میشل فوکو با سفر‌هایی دوگانه به ایران در سال ۱۳۵۷ و در شرایطی که جامعه‌ی ایران در التهاب بروز یک انقلاب اجتماعی و سیاسی به سر می‌برد و اختلالی همه‌جانبه هیات اجتماعی ایران را فراگرفته بود، درصدد برآمد تا به مطالعه و گزارش پدیده‌ای بپردازد که در ایران در حال تولد بود. سفر فوکو به ایران البته آن‌گونه که برخی نویسندگان ایرانی آن را به عنوان محصول یک شیفتگی و انجذاب ویژه تصویر کرده‌اند، پدیده‌ای یگانه و خاص نبوده است. این سفر بر اساس طرحی بود که یک ناشر ایتالیایی به فوکو پیشنهاد کرده بود که بر اساس آن، فوکو دیدگاه خود در مسائل مختلف را به طور مرتب در روزنامه‌ی ایتالیایی «کوریه‌ره دلّا سرا» منتشر کند. فوکو نیز در مقابل پیشنهاد کرده بود گروهی به عنوان روشنفکر ـ خبرنگار تشکیل شود و این گروه، حوادثی که با پیدایش و مرگ اندیشه‌ها پیوند دارد، گزارش دهد. پس از حادثه‌ی سینما رکس آبادان (۲۸ مرداد ۱۳۵۷) و توجه برخی محافل خبری غرب به رویدادهای ایران، فوکو تصمیم گرفت به عنوان گام آغازین همین طرح، گزارشی درباره‌ی ایران و تحولات در حال تکوین آن تهیه نماید (معصومی همدانی، ۱۳۷۷: ۷). بنابراین سفر فوکو به ایران و گزارش‌های او در این زمینه را باید در متن کلی‌‌تری دید که به آن اشاره شد، نه به عنوان پدیده‌ای ویژه و محصول «شیفتگی شدید» یا «تحیر فلسفی ـ جامعه‌شناختی» وی، آن‌گونه که برخی نویسندگان ایران گفته‌اند.

انتظار مردم از مراجع

«انتظار مردم از مراجع» عنوان مقاله‌ایست از مهدی بازرگان در آغاز دهه‌ی چهل و پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی که طی آن بازرگان به عنوان چهره‌ی شاخص روشنفکری مذهبی به بیان دیدگاه‌های خود درباره‌ی انتظار مردم از مراجع پرداخته است. پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی و تبدیل شدن جانشین مرجعیت عامه به یک مساله‌ی سراسری در کشور و فعال شدن گروه‌های مختلف مذهبی و سیاسی و همچنین حکومت شاه در این مساله، مجموعه‌ای از نواندیشان دینی نظیر آیت‌الله طالقانی، علامه طباطبایی، استاد مطهری، مهندس بازرگان، ابوالفضل زنجانی و دکتر بهشتی به دعوت انجمن اسلامی دانشجویان به بحث و بررسی پیرامون مساله‌ی مرجعیت پرداختند که حاصل آن در کتاب «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» منعکس گردید(←بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت).عنوان یکی از سخنرانی‌های این مجموعه که توسط مهندس مهدی بازرگان ـ از موسسان نهضت آزادی ایران ـ ایراد گردیده، «انتظار مردم از مراجع» است که شاید بتوان با تسامح، این سخنرانی را برآیند خوانش روشنفکری مذهبی از نقش و کارکردهای مرجعیت در آن برهه‌ی تاریخی نامید و از این لحاظ این سخنرانی را واجد اهمیت تلقی کرد.

از عوام‌زدگی تا بسیج مستضعفین

«از عوام‌زدگی تا بسیج مستضعفین» کتابی موجز و کوتاه در خصوص تاثیر و تاثر متقابل مرجعیت و جامعه در جریان انقلاب ۱۳۵۷ و سال‌های اولیه‌ی پس از انقلاب است. این کتاب، متن مکتوب سخنرانی‌ای است که در سال ۱۳۵۹ صورت گرفته و در واقع نقد و تکمله‌ای بر دیدگاه مرحوم مطهری مبنی بر عوام‌زدگی مرجعیت شیعه است. در این کتاب تفکیکی میان روحانیت مکتبی و روحانیت عوام‌زده در نظر گرفته شده و نقد مرحوم مطهری را به روحانیت مکتبی (که از مصادیق آن به مدرس، شیخ حسین جاکوتایی، علامه نائینی، آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله خمینی اشاره شده است) وارد ندانسته‌اند. مساله‌ی دیگری که نویسنده در پی تبیین آن بوده، ریشه‌یابی عوام‌زدگی مرجعیت است. به گفته‌ی نویسنده، عوام‌زدگی مرجعیت باید یک ما به ازای درونی داشته باشد؛ این ما به ازای درونی، چیزی جز منطق ارسطویی که مبنای آموزش‌های حوزوی است، نمی‌باشد. نویسنده در این کتاب کوشیده ادله‌ای مبنی بر اینکه منطق ارسطویی، منطق عوام است، اقامه نماید.

«ساخت اجتماعی واقعیت» (رساله‌ای در جامعه‌شناسی شناخت)

کتاب «ساخت اجتماعی واقعیت» که در دهه‌ی ۱۹۶۰ تالیف شده است، آان چنان که در عنوان این کتاب نیز تصریح شده، در چارچوب جامعه‌شناسی شناخت قرار می‌گیرد. اما آنچه برگر و لاکمن از خلال مباحث این کتاب دنبال می‌کنند، چیزی فراتر از ارائه‌ی «رساله‌ای درجامعه‌شناسی شناخت» است. اگر بخواهیم به طور مشخص برخی اهدافی که برگر و لاکمن در این کتاب دنبال می‌کنند، را نام ببریم، می‌توان موارد زیر را برشمرد: ارائه‌ی تعریفی جدید از ماهیت و دامنه‌ی جامعه‌شناسی شناخت؛ تبدیل جامعه‌شناسی شناخت به کانون اصلی نظریه‌ی جامعه‌شناختی؛ ایجاد پیوند بین نظریات دورکیم، مارکس، وبر، مید و شوتس؛ ارائه‌ی نظریه‌ای تلفیقی برای پیوند سطوح خرد و کلان در جامعه‌شناسی؛ اعاده‌ی حیثیت از «عامل انسانی» به عنوان سازنده‌ی واقعیت اجتماعی در برابر نگرش مکانیکی مکاتب کارکردی و ساختاری و مارکسیستی به عامل انسانی …

اسکرول به بالا