لویی آلتوسر

لویی آلتوسر فیلسوف فرانسوی و برجسته‌ترین نظریه‌پرداز آنچه «مارکسیسم ساختاری» عنوان شده، است. آلتوسر نیز مانند مارکس ـ کسی که آلتوسر نظریه‌اش را در گفتگو و بسط دیدگاه‌های وی تدوین کرده ـ پیش و بیش از آنکه بتواند جامعه‌شناس یا نظریه‌پردازی اجتماعی تلقی شود، یک فیلسوف است. در این مقاله کوشش خواهیم کرد پاره‌ای از مهم‌ترین محورهای نظریه‌ی آلتوسر را در حد فرصت و توان محدود طرح نماییم. پیش از آنکه نظریه‌ی آلتوسر تشریح شود، توجه به دو تحول در فضای فکری فرانسه و اروپا، در دورانی که آلتوسر دست‌اندرکار خوانشی از کار مارکس بود، ضروری است. به همین سبب ابتدا به شکلی کوتاه در این خصوص سخن خواهیم گفت و سپس به توضیح مبادی نظری کار آلتوسر خواهیم پرداخت.

تفکیک یکی از مفاهیم کلیدی در نظریه‌ی جامعه‌شناسی به ویژه مکتب کارکردگرایی ساختاری و نظریه‌ی سیستم‌هاست. اگر جامعه‌شناسی را علمی محصول مدرنیته یا علمی برای مطالعه‌ی مدرنیته تلقی نماییم، و تفکیک را ویژگی بارز جوامع مدرن نسبت به جوامع ماقبل مدرن محسوب کنیم، آن‌گاه اهمیت مساله‌ی تفکیک در جامعه‌شناسی روشن خواهد شد. بسیاری از نظریه‌پردازان کلاسیک جامعه‌شناسی ـ به طور خاص دورکیم، مارکس و وبر ـ به طور صریح یا ضمنی به بحث تفکیک در جامعه‌شناسی پرداخته‌اند. بیش از همه، دورکیم است که با رساله‌ی تقسیم کار اجتماعی خود و تشخیص و تمایز دو نوع مجزای همبستگی در جوامع ماقبل مدرن و مدرن (همبستگی مکانیکی و همبستگی ارگانیک) به طور صریح به بحث پیرامون مساله‌ی تفکیک پرداخته است. مارکس با قرار دادن کانون مطالعات جامعه‌شناختی خود در بحث طبقات، به طور ضمنی به نوعی از تفکیک (تفکیک طبقاتی) پرداخته است. وبر نیز با مطرح کردن تفکیک نهاد خانواده از موسسه‌ی اقتصادی به عنوان یکی از سه عامل اساسی در شکل‌گیری جامعه‌ی سرمایه‌داری مدرن و افکندن شکافی پرناشدنی میان اخلاق مسئولیت و اخلاق غایات، از دریچه‌ی دیگری بحث تفکیک را در جامعه‌شناسی گشوده است. با این‌حال، مهمترین نکته در کار وبر در بحث تفکیک، پیوند زدن میان تفکیک و عقلانیت به عنوان وجه مشخصه‌ی جهان مدرن است.