درآمدی بر آینده‌پژوهی

  • پروژه‌ی درس روش تحقیق عملی (استاد: دکتر ساروخانی)
  • گردآورنده: کمال رضوی
  • دی‌ماه ۱۳۸۶

۱. تعریف آینده‌پژوهی

به سبب عدم تثبیت جایگاه آینده‌پژوهی، در خصوص این نوع مطالعات، تعابیر و نام‌های گوناگونی به کار برده شده است؛ در این بخش با تشریح اصطلاحات و تعاریف گوناگونی که در خصوص مطالعات معطوف به آینده ارائه شده است، سعی خواهیم کرد در پایان تعریفی که واجد عناصر اصلی این تعاریف باشد را ارائه نماییم. پیش از آنکه تعریف و اصطلاح به‌کار رفته در این پژوهش را تشریح نماییم، از اصطلاحات کلی «مطالعات معطوف به آینده» به عنوان تعبیری برای نوع مطالعات موردنظر استفاده می‌کنیم.

برخی از محققان از مطالعات معطوف به آینده با عنوان «آینده‌شناسی» نام برده‌اند و در تعریف آن گفته‌اند: «آینده‌شناسی به منزله علم کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فرداست». در تعبیر «آینده‌شناسی» بیشتر بر شناخت آینده تاکید می‌شود؛ گرچه هدف از شناخت، غالباً ایجاد تغییر و بهبود است. در نتیجه در این تعریف بر دو عنصر شناخت و شکل دادن به آینده‌ی مطلوب تاکید شده است.

برخی دیگر از محققان، ترجیح داده‌اند از تعبیر «آینده‌نگری» استفاده کنند، گرچه این محققان در تعریف خود گفته‌اند: «رشته جدید علمی که هدفش مطالعه منظم آینده می‌باشد و معروف به آینده‌پژوهی، آینده‌نگری و یا تحقیقات پیرامون آینده است و متخصصان آن آینده‌پژوه نام دارند. آینده‌پژوهان به دنبال کشف، ابداع، ارائه، آزمون و ارزیابی آینده‌های ممکن، محتمل و بهترند. آنان انتخاب‌های مختلفی را راجع به آینده فرا روی انسان‌ها قرار می دهند و در انتخاب و پی‌ریزی مطلوب‌ترین آینده به آنان کمک می‌کنند». در این تعریف، دامنه‌ی مطالعات معطوف به آنده بسیار گسترده شده است؛ گستردگی‌ای که ممکن است از اعتبار علمی این نوع مطالعات بکاهد. شاید به سبب همین گسترده کردن دایره‌ی این مطالعات است که این محققان ترجیح داده‌اند از عنوان «آینده‌نگری» استفاده کنند که به نوعی، مبهم و کلی است. عناصر مهم این تعریف، تاکید بر نظامند بودن مطالعه‌ی آینده و معطوف به تغییر بودن این مطالعات است.

افزون بر این، از عباراتی نظیر آینده‌اندیشی و آینده‌نگاری نیز برای این نوع مطالعات استفاده شده است. برخی دیگر از تعاریفی که در خصوص مطالعات معطوف به اینده ارائه شده‌اند، عبارتند از:

  • «یافتن‌روش‌های‌ نظام‌مند و قانونمند برای‌ پیش‌بینی‌ تحولات ‌آینده».
  • آینده‌نگری، علمی است که هدف آن بهتر ساختن آینده است و نه صرفاً پیش بینی آینده.

به نظر می‌رسد وجه مشترک تعاریف ارائه شده در خصوص مطالعات معطوف به آینده بدین قرار باشد: « مطالعاتی که معطوف به آینده هستند و به گونه‌ای درصدد ارائه‌ی روشی نظامند و سازمان‌یافته برای شناخت روندهای مستمر رو به آینده و یا وقایع احتمالی آتی و همچنین احتمالاً ارائه‌ی راهکاری برای تعدیل یا تغییر این روندها و وقایع به سمت آینده‌ی مطلوب می‌باشند».

در خصوص اینکه از چه تعبیری برای نامیدن این نوع مطالعات استفاده کنیم، به نظر می‌رسد از بین تعابیری نظیر آینده‌نگری، آینده‌نگاری، آینده‌شناسی، آینده‌اندیشی و … تعبیری که واجد عناصر اصلی تعریف فوق باشد، عبارت «آینده‌پژوهی» است. چرا که اغلب از پژوهش، درکی نظام‌یافته، قانونمند و روشمند موردنظر است که در عباراتی نظیر نگرش، نگارش، شناخت و اندیشه نمی‌توان این عنصر اساسی در مطالعات معطوف به آینده را به خوبی بیان کرد. از این‌رو در پژوهش پیش‌رو، از تعبیر «آینده‌پژوهی» استفاده خواهیم کرد.

اسکرول به بالا