حافظه تاریخی و تکوین اجتماع ملّی (مطالعه موردی: نقد بازتولید حافظه تاریخی در کتاب درسی «تاریخ معاصر ایران»)
کمال رضوی[۱]
مقاله ارائه شده به همایش آموزش تاریخ در مدارس (انجمن ایرانی تاریخ ـ ۶ خرداد ۱۳۹۵)
چکیده
یکی از پیش‌نیازهای شکل‌گیری اجتماع ملی و اجتماع اجتماعات که فراتر از اجتماعات قومی و مذهبی خاص‌گرا بتواند نوعی همبستگی ملی را در ایران به عنوان کشوری با تنوع قومی و زبانی بالا، فراهم آورد، حافظه‌ی تاریخی مشترک میان شهروندان این اجتماع ملی مفروض است. فقدان این حافظه‌ی تاریخی یا ضعف و اختلال و کژنمایی آن، می‌تواند شکل‌گیری، تثبیت یا تداوم اجتماع ملی مذکور را با مشکل مواجه کرده و در نهایت همبستگی و انسجام اجتماعی را در جامعه‌ی ایران با مخاطره و چالش مواجه سازد. در این بین، آموزش تاریخ در نهاد آموزش و پرورش به عنوان یکی از موثرترین نهادها در سیر اجتماعی‌کردن افراد جامعه و فرهنگ‌پذیری آنها، اهمیتی بسیار تعیین‌کننده دارد.
کوشش مقاله‌ی پیش رو این خواهد بود که با تمرکز بر کتاب «تاریخ معاصر ایران» سال سوم مقطع متوسطه که بخش وسیعی از دانش‌آموزان (به طور دقیق، تمام دانش‌آموزان به استثنای رشته‌های علوم انسانی و معارف اسلامی با لحاظ این نکته که دانش آموزان علوم انسانی نیز کمابیش همین محتوا را در قالب کتاب درسی «تاریخ ایران و جهان ۲» می‌خوانند) ملزم به آموختن آن هستند، مخاطرات مذکور را مورد بحث قرار دهد و به این پرسش پاسخ دهد که آیا کتاب درسی مورد بحث می‌تواند پاسخی به مخاطرات و چالش‌های فوق باشد یا خیر.
برای این منظور، روش تحلیل محتوای کتاب درسی را به کار بسته خواهد شد تا نشان داده شود که کدام نقاط ضعف و کاستی‌های بنیادی در کتاب وجود دارد که نه‌تنها کمکی به انتقال واقع‌گرایانه تاریخ به دانش‌آموزان نمی‌کند، بلکه در کنار این واقعیت که با گسترش ارتباطات و رسانه‌ها و منابع فرهنگ‌پذیری دانش‌آموزان و خانواده‌های آنها، نوعی انحصارزدایی از آموزش عمومی تاریخ رخ داده است، مشکلات بنیادی کتاب درسی مذکور می‌تواند همبستگی و انسجام اجتماعی جامعه‌ی ایران را نیز با مخاطره مواجه سازد.
واژگان کلیدی: حافظه‌زدایی تاریخی، انحصارزدایی منابع تاریخی، اجتماع ملی، تاریخ معاصر ایران.
دریافت کتاب چکیده مقالات همایش
[۱]. دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی. k_razavi@sbu.ac.ir
